Trống Baranưng trong đời sống Chăm

BT- Dân tộc Chăm là dân tộc của lễ hội. Lễ hội diễn ra quanh năm. Rija Nưgar, Katê, Rija Praung… Lễ cả dân tộc, lễ thuộc khu vực, lễ tôn giáo, lễ dòng họ cho đến lễ gia đình. Có lễ hội là có múa. Múa là một bộ phận quan trọng trong đời sống văn hóa tinh thần của người Chăm. Lễ hội là  dịp người Chăm  tưởng nhớ những người có công xây dựng đất nước, hay sự sùng bái dành cho các vị vua được thần hóa. Đi kèm với múa là các nhạc cụ dân tộc truyền thống như: trống Ginơng, trống Baranưng, Ceng (chiêng), kèn Xaranai, Grong (lục lạc), đàn Kanhi (đàn nhị Chăm)… Phổ biến hơn cả là bộ ba Ginơng, Baranưng và Xaranai. Nếu trống Ginơng được xem là nhạc cụ chủ đạo qua âm vang mạnh mẽ, hùng hồn rất phù hợp trong dịp lễ hội cũng như phản ánh được tính cách Chăm, thì trống Baranưng mới là cái tinh túy nhất thể hiện tâm hồn Chăm. Người Chăm xem bộ ba này tượng trưng cho bộ phận quan yếu của cơ thể một con người. Kèn Xaranai tượng trưng cho cái đầu (trí tuệ), trống Ginơng là  chân tay (sức mạnh thể chất), còn Baranưng chính là trái tim (tâm hồn) con người. 

Ông Mưdwơn và trống Baranưng.

Trống Baranưng là trống đơn một mặt. Mặt trống làm bằng da nai. Đường kính khoảng 50cm. Trống được làm bằng gỗ nhẹ và chắc. Người ta gắn mặt trống vào tang trống bằng các sợi mây đan chéo. Cạnh đó người thợ đục các lỗ nhỏ xung quanh vành trống. Các lỗ này cách nhau 5cm để chèn thanh gỗ vào làm căng mặt trống. Trong các lễ hội, người nhạc công (thường là thầy Mưdwơn) ngồi xếp bằng, ôm trống Baranưng áp vào ngực, vừa hát các bài Damnưy vừa dùng hai bàn tay vỗ vào mặt trống.

Damnưy là các bài tụng ca được viết bằng thể ariya lục bát Chăm. Nghệ sĩ hát và sáng tạo chúng trong chính không khí lễ ấy, biến hóa đầy hứng khởi. Tụng ca là một thể loại văn học dân gian đặc kỳ Chăm. Dù các bài hát này được chép thành văn bản, nhưng nó luôn được sáng tạo lại bởi các Mưdwơn khác nhau; thậm chí chính Mưdwơn đó, nhưng trong thời điểm khác nhau lại hát khác nhau. Từ đó sinh ra vô số dị bản, vô cùng độc đáo.

Một đoạn trong Damnưy Po Ong:

Mưyaum Po Ong biak jak

Sa bbaik jagak nau tok ginrơh

Mưyaum Po Ong biak ghơh

Nau tok ginrơh di cơk Aih Mrak

Urang nau lisei ba hwak

Ong dơk dahlak nhjuk dom pakau

Urang nhjuk pakau đing pariak

Ong dơk dahlak nhjuk đing alaiy

Khen Pô Ông khôn thật

Một cây chà gạc Ngài đi luyện công

Khen Pô Ông khéo thật

Ngài đi luyện công vùng núi hiểm

Người đi cơm nước mang theo

Pô tôi chỉ mang túi thuốc

Ống điếu người đời mạ bạc

Pô tôi chỉ hút ống tranh

…

Các bài tụng ca này được sáng tác để ca ngợi công đức các vị vua, các vị anh hùng liệt nữ, để hát trong lễ dân gian, nên chúng không tồn tại dưới dạng văn học thuần túy mà kết hợp nhuần nhị với các nghệ thuật khác như ca, múa, nhạc. Ông Mưdwơn hát các Damnưy theo nhịp trống Baranưng (có đệm thêm trống Ginơng và kèn Xaranai) theo điệu múa của Muk Rija (bà Rija) hay ông Ka-ing (vũ sư) trước tập thể khán thính giả xung quanh. Cho nên, nếu âm điệu trong Damnưy Bia Apakar buồn da diết như cuộc sống tha hương cơ cực của nàng thì ở Damnưy Xah Bin Bingu, tiết tấu của ca khúc lại vang lên một cách dồn dập, bay bổng đánh nhịp cùng với tính cách và hành vi ngang tàng bay bướm của nhân vật. Ở bài tụng ca, hình thức ấy chính là nội dung ấy.

…Chính nghệ thuật biểu cảm này, bằng những điệp đoạn được vận dụng một cách thích hợp, cộng với hình ảnh giản dị và lời lẽ dân dã mộc mạc mà các bài tụng ca Chăm mãi mãi gây được một cảm kích đặc biệt đối với quần chúng. Cho nên, người ta sẽ không ngạc nhiên khi các lễ Rija (mặc dù tính chất tôn giáo của nó) luôn luôn tập hợp được đông đảo khán thính giả thuộc nhiều tầng lớp xã hội Chăm đến thưởng thức. Damnưy này đã giúp người Chăm phần nào biết được giai thoại về các Po, Bia, Cei của mình. Qua bài hát, họ cảm thấy các thần gần gũi với mình biết bao, gần gũi từ lối sống, lối nghĩ, lối nói… Vì các thần thực ra chỉ là những con người như họ, nhưng có nhân cách, sự nghiệp lớn hơn, được họ thần thánh hóa để trở lại bảo vệ cho cuộc sống tâm linh của chính họ.

Inrasara