Huyện đảo Phú Quý: Một số loại hải sản và vì sao gọi là Long Hải?

BT- LTS: Lê Hữu Lễ là nhà nghiên cứu, từng viết cho nhiều tờ báo trong miền Nam trước giải phóng và sau này viết cho Tạp chí nghiên cứu, Báo Sài Gòn giải phóng, Tuổi Trẻ, Sức khỏe và đời sống… Gần nhất là viết về: “Đảo Phú Quý và tập thơ “Đi Kinh” trên Tạp chí Nghiên cứu và phát triển số 4 (75). Tác giả vừa qua đời tại Phan Thiết khi ý định xuất bản cuốn khảo cứu về Phú Quý chưa thành. Được sự đồng ý của con gái ông - cô Trinh Thơ, chúng tôi lần lượt trích từ một phần nhỏ trong bản thảo nói trên giới thiệu với bạn đọc những điều xưa cũ về Phú Quý.

Nuôi cá mú lồng bè ở Phú Quý. Ảnh: Đình Hòa

Nói đến Phú Quý là nói đến một cụm đảo, cách Phan Thiết 56 hải lý về hướng Đông Nam. Phú Quý có rất nhiều tên gọi trước đây, có lúc  thuộc huyện Tuy Phong, có lúc thuộc huyện Hàm Thuận, nay là huyện đảo thuộc tỉnh. Phú Quý, từng là nơi giàu tiềm năng hải đặc sản quý. Bài viết này ghi lại vài loại hải sản, đặc sản của Phú Quý trước đây (nay vẫn còn nhưng lượng không nhiều).

 Một số loài cá

Cá nục sỏi: Là loại cá nằm trong bộ cá nục sồ, xuất hiện ở biển Đông, thích nghi vùng lắm đá ngầm. Ở Phú Quý, cá nục sỏi còn có tên gọi là cá đuôi cờ.  Từ tháng 9 - 11 hàng năm là mùa cá nục sỏi. Để đánh bắt cá nục sỏi, ngư dân thường thả chà, sau đó dùng lưới hai - ba vây bên ngoài cội chà để bắt cá.  Phú Quý từng có nhiều cội chà hay, thu từ 300 - 500kg cá trong một lần quây lưới. Ngoài ra, có thể dùng ống câu để câu cá nục sỏi. Mỗi ống câu có trên 30m dây cước. Cứ cách 1m dây cước thì mắc 1 lưỡi câu kèm theo  một chùm kim tuyến trắng, giả làm mồi câu. Khi dây câu thả xuống nước, do ảnh hưởng của nước chảy và sóng biển, chùm kim tuyến luôn lay động, hút đàn cá nục sỏi bơi lại, đớp mồi và dĩ nhiên sẽ mắc câu. Người câu giỏi, mỗi lần thu dây câu bắt được khá cá.

Cá hồng: Xuất hiện nhiều ở Phú Quý trước đây. Đây là loại cá chuyên ăn cá nhỏ, thích ghi với vùng biển nhiệt đới, sống ở tầng đáy. Con lớn nhất dài tới nửa thước, nặng 5 - 6kg. Cá đẻ trứng từ tháng 3 - 7, tháng 5 thì đẻ rộ. Trước  ngày giải phóng, ngư dân đi thuyền ra khỏi đảo 200m, dùng lưới giã, có thể bắt được cá hồng, hoặc cá mú nghé.

Cá dảnh: Có 2 loại cá dảnh ở Phú Quý. Đó là dảnh bông và dảnh vẩy. Cá dảnh, con lớn nhất dài tới 25cm, là loại cá mà nếu đem chế biến nước mắm sẽ được loại nước mắm cao độ đạm, thơm ngon. Cá dảnh còn được phơi khô, làm thức ăn trong những ngày mưa bão.

Cá không xương: Còn có tên gọi là cá lưỡi dong, đặc điểm là mềm như bún. Cá có hình dạng tròn, to bằng cái chén, da nhám, màu vàng pha sọc đen, đôi vi xòe ra như chân ếch, bơi rất nhanh. Bắt được cá lưỡi dong, ngư dân thường bỏ nuôi trong hồ làm cá cảnh.

Cá chào dao: Một giống cá thuộc bộ cá đuối, xuất hiện quanh năm ở Phú Quý. Cá chào dao có hình vuông và dẹp. Con lớn nhất có kích thước như một bộ ván. Da trơn láng, màu nâu sậm, bụng trắng. Cá sống trong  vùng có dòng hải lưu nóng ấm... vùi mình trong cát chỉ chừa 2 con mắt và lỗ thở. Ngư dân Phú Quý trước đây đánh bắt cá chào dao bằng lưới vây rút chì, chu vi là 10km. Thỉnh thoảng, ngư dân Phú Quý gặp cảnh “chào dao đóng mẻ”, nghĩa là một đàn chào dao sau khi bị động liền “nhập đất”, con trên đè con dưới, bất động. Khi gặp cảnh đó, ngư dân phải lặn xuống, gỡ từng con rồi đưa lên thuyền. Cá chào dao được xẻ khô, làm thực phẩm.

Cá bò: Có 5 loại cá bò ở biển Phú Quý. Đó lá bò ngừ, bò dẹp, bò hòm, bò gai và bò hút. Cá bò di chuyển từng đàn, ở lưng chừng mặt nước để tìm thức ăn. Từ tháng 2 - 5 là mùa cá bò đẻ. Cá bò có da lưng nhám, gai mọc trên kỳ. Ngư dân đánh bắt cá bò bằng câu tay hoặc lưới giã.

Ốc vú nàng:  Phú Quý là giang sơn của các loài nhuyễn thể, trong đó độc đáo hơn cả là ốc vú nàng. Muốn bắt ốc vú nàng, người ta dùng đèn bấm soi vào các khe, kẹt đá chung quanh đảo, bởi ốc thường bám vào  đá. Ốc có đường kính chừng 6,8cm, vỏ cứng, hình dáng như đôi vú của người phụ nữ. Vỏ ốc có xà cừ dùng  khảm đồ gỗ. Thịt ốc vú nàng làm thành món gỏi rất ngon.

Trước đây Phú Quý là nơi có nhiều tôm hùm, đặc biệt là quanh các hòn Đen, hòn Đỏ, hòn Tranh vì bên dưới các hòn này có nhiều đá ngầm, hang hốc, thích hợp cho tôm hùm sinh sống. Ban ngày tôm hùm rúc vào hang, đêm bò ra tìm mồi. Mùa “săn” tôm hùm kéo dài từ tháng 1 - 5. Để săn bắt tôm hùm, người ta thường mang  dây chì bên hông (cho nặng), kính lặn một tròng, găng tay, một chiếc móc câu dài 50cm, vợt lưới, giỏ đựng (đeo bên hông). Vào lúc bình minh trên biển, nước “ấm”, người săn tôm hùm nhảy ùm xuống đáy nước. Khi chân chạm đáy thì nhanh chóng dùng que sắt sục vào các hang, hốc đá, tìm tôm. Trước năm 1975, nghề lặn tôm ở Phú Quý khá thịnh hành, có nhiều ghe lặn. Mỗi ghe lặn thường có 4 - 5 người, năng suất 100kg tôm/ngày. Đa phần người lặn săn bắt tôm đều giỏi bơi lặn và lặn lâu hơn người bình thường. Tôm hùm ngoài phần thịt ngọt, vỏ tôm có thể làm hàng trang trí.

 Doi, lạch và vì sao gọi là xã Long Hải?

Với nhiều người Phú Quý, tên gọi “doi, lạch” không có gì là lạ. Thế nhưng nếu  đặt câu hỏi: vì sao gọi là doi là lạch thì không phải ai cũng tường tận. Theo một số cụ cao tuổi, doi là chỉ những cuộc đất nằm ngang thòi ra biển. Chẳng hạn, doi dừa ở  thôn Quý Thạnh, xã Ngũ Phụng có hàng dừa xanh tươi, cạnh gành đá chồng đen mướt, làm nổi bật màu cát trắng mịn của bãi  biển. Tương tự, cách doi dừa hơn 100m là doi ông Tỉnh. Về doi ông Tỉnh có chuyện kể, thời Pháp, mỗi khi ra đảo, quan Pháp thường dùng cano để  di chuyển từ tàu lớn vào bãi. Mỗi lần như vậy thường cột cano vào các gốc dừa ở doi đất, lâu ngày dân địa phương  quen gọi là doi ông Tỉnh. Tại Ngũ Phụng còn có rẻo đất bị biển ăn khuyết, tạo thành bức tường cản gió, gọi là vịnh, hay lạch dù. Lạch dù khá sâu nên tàu thuyền vào mùa nồm nam có thể vào đây tránh gió. Ngoài ra, còn có lạch Chòi của thôn Hội An, xã Tam Thanh.

Từ năm Đồng Khánh thứ nhất (1885), Phú Quý có 11 thôn: Thoại Hải, Thương Hải, An Hòa, Phú Mỹ, Hải Châu, Quý Thạnh, Triều Dương… Thời phong kiến có lệ là những gì trùng với tên vua, chúa thì phải đổi sang tên khác (kỵ húy). Năm 1928, khi Bảo Đại làm vua, dân thôn Thoại Hải sợ rằng chữ Thoại (Thụy) vướng đến tên khai sinh của vua là Vĩnh Thụy nên đã cử ông Tổng Võ Gia Huệ ra tận triều đình Huế xin đổi tên thôn là Long Hải. Sau hiệp định Geneve tháng 7/1954, Nha đại diện hành chính Phú Quý được thiết lập, đã cải biến số thôn trên thành 3 xã: Long Hải, Ngũ Phụng và Tam Thanh như ngày nay.

Lê Hữu Lễ