Từ Phan Lý xưa đến Phan Rí Cửa nay

BT- Khi đi tìm tư liệu về tổ chức hành chánh đầu tiên của huyện Hàm Tân - La Gi qua chặng đường hình thành 100 năm, tôi lại phát hiện thêm một sự kiện có tính lịch sử khá thú vị là ngày 18/2/1916 “Toàn quyền Đông Dương ra nghị định thành lập thị xã Phan Rí (tỉnh Bình Thuận)”. Như vậy chỉ sau 18 năm, ngày thành lập thị xã Phan Thiết (1898) - thủ phủ của tỉnh Bình Thuận - lại cùng lúc với huyện Hàm Tân. Theo “Việt Nam những sự kiện lịch sử (1858 - 1918)” của Viện Sử học - 2003. Cũng cùng năm này, Toàn quyền Đông Dương quyết định chia tách và thành lập tỉnh Lâm Viên, tỉnh lỵ đặt tại Đà Lạt. Từ đó tách hai địa lý Đà Lạt và Di Linh ra khỏi Bình Thuận. Sự kiện thành lập thị xã Phan Rí được coi là khá sớm, chỉ sau thị xã Phan Thiết để thấy vị trí của thị xã này quan trọng như thế nào trong sự phát triển ở vùng đất phía Bắc tỉnh Bình Thuận.

Phan Rí Cửa về đêm. Ảnh minh họa

Năm 1832 khi lập tỉnh Bình Thuận, gồm có phủ Ninh Thuận (có Tuy Phong) và phủ Hàm Thuận (có Hòa Đa). Theo địa chí Phan Rí Cửa, ngày xưa tiểu vùng Phan Rí (Pảrik) nằm trong vùng đất Tam Phan (tức Phan Rang, Phan Rí, Phan Thiết), bao gồm cả hai huyện Tuy Phong và Bắc Bình ngày nay. Địa danh Phan Lý / Phan Rí được mô tả là phần đất nằm từ sông Lòng Sông (Tuy Phong) đến sông Phú Hài (Phan Thiết). Đến năm 1888, triều đình Huế xác lập lại một số xã và lúc này tỉnh Bình Thuận còn lại phủ Hàm Thuận gồm 4 huyện Tuy Phong, Hòa Đa, Hòa Đa Thổ và Tuy Lý (có Hàm Tân). Địa danh Phan Lý tồn tại từ xưa đối với vùng đất Tuy Phong - Bắc Bình, sự kết hợp đặc thù của cư dân Kinh và Chăm có một vị trí trung tâm trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội địa phương. Dưới thời chúa Nguyễn, Phan Lý Thành là thủ phủ của trấn Thuận Thành sau là sở lỵ của tỉnh Bình Thuận. Đến năm 1910, tỉnh Bình Thuận có 8 đơn vị hành chánh phủ, huyện. Trong đó có huyện Tuy Phong, huyện Hòa Đa (Kinh), phủ Phan Lý (Chăm). Khi chia tách có 2 đơn vị Phan Rí Thành (Bắc Bình) và Phan Rí Cửa (Tuy Phong). Từ giữa thế kỷ 19, theo sách Đại Nam nhất thống chí nói về địa danh Phan Rí qua con sông Phan Lý / Phan Rí như sau: “…có một chi từ núi Kỳ La chảy vào nam 23 dặm, đến xã Thanh Tu nhập lại rồi chảy độ 3 dặm nữa thì ra cửa biển Phan Rí”. Năm 1955, dưới thời chính quyền VNCH, Hòa Đa Thổ huyện sau là quận Phan Lý Chàm (các xã ấp người Chăm) và Phan Rí có tên chính thức là Phan Rí Cửa, thuộc quận Hòa Đa, tỉnh Bình Thuận. Phan Rí Cửa từ nguyên tên của các bản đồ thời Pháp thuộc ghi là “Phanri-port”, tức hải cảng Phan Rí vì nằm ngay tả ngạn cửa sông Lũy tiếp giáp 2 huyện Bắc Bình - Tuy Phong. Từ năm 1977, xã Phan Rí Cửa được nâng lên thị trấn. Lợi thế Phan Rí Cửa ngày nay là có đường quốc lộ 1A, nay có thêm tuyến đường du lịch ven biển nối với Hòa Phú, Bàu Trắng và dự án sân bay Hòa Thắng (Bắc Bình). Tiềm năng kinh tế biển ở đây với ngư trường lớn, là một trong ba địa điểm quan trọng về thủy sản của Bình Thuận (Phan Rí Cửa, Phan Thiết, La Gi). Năm 2010, nghị quyết HĐND tỉnh Bình Thuận trong quy hoạch đến năm 2030, xác định thị trấn Phan Rí Cửa, cùng thị xã La Gi là trung tâm tiểu vùng phía Bắc và Nam của tỉnh Bình Thuận. Hiện nay Phan Rí Cửa vẫn còn là thị trấn được thành lập cách đây 40 năm. Năm 2011, Phan Rí Cửa có đề án đề nghị công nhận là đô thị loại IV lên thị xã nhằm xác định vai trò, vị trí của Phan Rí Cửa có đủ các điều kiện tác động tích cực đến sự phát triển của khu vực phía Bắc tỉnh Bình Thuận.            

PHAN CHÍNH